|
|
|
|
|
Liber I
VERSIONE ITALIANA |
|
|
|
|
|
|
|
Liber I
VERSIONE ITALIANA |
| Continuant superi pleno Romana favore | ||||
| gaudia successusque novis successibus urgent: | ||||
| conubii necdum festivos regia cantus | ||||
| sopierat, cecinit fuso Gildone triumphos, | ||||
| 5 | et calidis thalami successit laurea sertis, | |||
| sumeret ut pariter princeps nomenque mariti | ||||
| victorisque decus; Libyae post proelia crimen | ||||
| concidit Eoum, rursusque Oriente subacto | ||||
| consule defensae surgunt Stilichone secures. | ||||
| 10 | Ordine vota meant. Equidem si carmen in unum | |||
| tantarum sperem cumulos advolvere rerum, | ||||
| promptius inponam glaciali Pelion Ossae; | ||||
| si partem tacuisse velim, quodcumque relinquam | ||||
| maius erit. Veteres actus primamque iuventam | ||||
| 15 | prosequar? Ad sese mentem praesentia ducunt. | |||
| Narrem iustitiam? Resplendet gloria Martis. | ||||
| Armati referam vires? Plus egit inermis. | ||||
| Quod floret Latium, Latio quod reddita servit | ||||
| Africa, vicinum quod nescit Hiberia Maurum, | ||||
| 20 | tuta quod inbellem miratur Gallia Rhenum, | |||
| an gelidam Thracen decertatosque labores | ||||
| Hebro teste canam? Magnum mihi panditur aequor | ||||
| ipsaque Pierios lassant proclivia currus | ||||
| laudibus innumeris. Etenim mortalibus ex quo | ||||
| 25 | tellus coepta coli, numquam sincera bonorum | |||
| sors ulli concessa viro. Quem vultus honestat, | ||||
| dedecorant mores; animus quem pulchrior ornat, | ||||
| corpus destituit. Bellis insignior ille, | ||||
| sed pacem foedat vitiis; hic publica felix, | ||||
| 30 | sed privata minus. Partitim singula quemque | |||
| nobilitant: hunc forma decens, hunc robur in armis, | ||||
| hunc rigor, hunc pietas, illum sollertia iuris, | ||||
| hunc suboles castique tori. Sparguntur in omnes, | ||||
| in te mixta fluunt; et quae divisa beatos | ||||
| 35 | efficiunt, collecta tenes. Quid facta revolvam | |||
| militiamque patris, cuius producere famam, | ||||
| si nihil egisset clarum nec fida Valenti | ||||
| dextera duxisset rutilantes crinibus alas, | ||||
| sufficeret natus Stilicho? Mens ardua semper | ||||
| 40 | a puero, tenerisque etiam fulgebat in annis | |||
| fortunae maioris honos. Erectus et acer | ||||
| nil breve moliri, nullis haerere potentum | ||||
| liminibus fatisque loqui iam digna futuris. | ||||
| Iam tum conspicuus, iam tum venerabilis ibas | ||||
| 45 | spondebatque ducem celsi nitor igneus oris | |||
| membrorumque modus, qualem nec carmina fingunt | ||||
| semideis. Quacumque alte gradereris in urbe, | ||||
| cedentes spatiis adsurgentesque videbas | ||||
| quamvis miles adhuc. Taciti suffragia vulgi | ||||
| 50 | iam tibi detulerant quidquid mox debuit aula. | |||
| Vix primaevus eras, pacis cum mitteris auctor | ||||
| Assyriae; tanta foedus cum gente ferire | ||||
| commissum iuveni. Tigrim transgressus et altum | ||||
| Euphraten Babylona petis. Stupuere severi | ||||
| 55 | Parthorum proceres, et plebs pharetrata uidendi | |||
| flagravit studio, defixaeque hospite pulchro | ||||
| Persides arcanum suspiravere calorem. | ||||
| Turis odoratae cumulis et messe Sabaea | ||||
| pacem conciliant arae; penetralibus ignem | ||||
| 60 | sacratum rapuere adytis rituque iuuencos | |||
| Chaldaeo stravere magi. Rex ipse micantem | ||||
| inclinat dextra pateram secretaque Beli | ||||
| et vaga testatur volventem sidera Mithram. | ||||
| Si quando sociis tecum venatibus ibant, | ||||
| 65 | quis Stilichone prior ferro penetrare leones | |||
| comminus aut longe virgatas figere tigres? | ||||
| Flectenti faciles cessit tibi Medus habenas; | ||||
| torquebas refugum Parthis mirantibus arcum. | ||||
| Nubilis interea maturae virginis aetas | ||||
| 70 | urgebat patrias suspenso principe curas, | |||
| quem simul imperioque ducem nataeque maritum | ||||
| prospiceret; dubius toto quaerebat ab axe | ||||
| dignum coniugio generum thalamisque Serenae. | ||||
| Iudicium virtutis erat; per castra, per urbes, | ||||
| 75 | per populos animi cunctantis libra cucurrit. | |||
| Tu legeris tantosque viros, quos obtulit orbis, | ||||
| intra consilium vincis sensumque legentis, | ||||
| et gener Augustis, olim socer ipse futurus, | ||||
| accedis. Radiis auri Tyriaque superbit | ||||
| 80 | maiestate torus. Comitata parentibus exit | |||
| purpureis virgo: stabat pater inde tropaeis | ||||
| inclutus; inde pium matris regina gerebat | ||||
| obsequium gravibus subnectens flammea gemmis. | ||||
| Ttunc et Solis equos, tunc exultasse choreis | ||||
| 85 | astra ferunt mellisque lacus et flumina lactis | |||
| erupisse solo, cum floribus aequora vernis | ||||
| Bosporos indueret roseisque evincta coronis | ||||
| certantes Asiae taedas Europa levaret. | ||||
| Felix arbitrii princeps, qui congrua mundo | ||||
| 90 | iudicat et primus censet quod cernimus omnes. | |||
| Talem quippe virum natis adiunxit et aulae, | ||||
| cui neque luxuries bello nec blanda periclis | ||||
| otia nec lucis fructus pretiosior umquam | ||||
| laude fuit. Quis enim Visos in plaustra feroces | ||||
| 95 | reppulit aut saeva Promoti caede tumentes | |||
| Bastarnas una potuit delere ruina? | ||||
| Pallantis iugulum Turno moriente piavit | ||||
| Aeneas, tractusque rotis ultricibus Hector | ||||
| irato vindicta fuit vel quaestus Achilli: | ||||
| 100 | tu neque vaesano raptas venalia curru | |||
| funera nec vanam corpus meditaris in unum | ||||
| saevitiam: turmas equitum peditumque catervas | ||||
| hostilesque globos tumulo prosternis amici; | ||||
| inferiis gens tota datur. Nec Mulciber auctor | ||||
| 105 | mendacis clipei fabricataque vatibus arma | |||
| conatus iuvere tuos: tot barbara solus | ||||
| milia iam pridem miseram vastantia Thracen | ||||
| finibus exiguae vallis conclusa tenebas. | ||||
| Non te terrisonus stridor venientis Alani | ||||
| 110 | nec vaga Chunorum feritas, non falce Gelonus, | |||
| non arcu pepulere Getae, non Sarmata conto. | ||||
| Extinctique forent penitus, in more maligno | ||||
| falleret Augustas occultus proditor aures | ||||
| obstrueretque moras strictumque reconderet ensem, | ||||
| 115 | solveret obsessos, praeberet foedera captis. | |||
| Adsiduus castris aderat, rarissimus urbi, | ||||
| si quando trepida princeps pietate vocaret; | ||||
| vixque salutatis Laribus, vix coniuge visa, | ||||
| deterso necdum repetebat sanguine campum | ||||
| 120 | nec stetit Eucherii dum carperet oscula saltem | |||
| per galeam. Patris stimulos ignesque mariti | ||||
| vicit cura ducis. Quotiens sub pellibus egit | ||||
| Edonas hiemes et tardi flabra Bootae | ||||
| sub divo Riphaea tulit! Cumque igne propinquo | ||||
| 125 | frigora vix ferrent alii, tum triste rigentem | |||
| Danubium calcabat eques nivibusque profundum , | ||||
| scandebat cristatus Athon lateque corusco | ||||
| curvatas glacie silvas umbone ruebat. | ||||
| Nunc prope Cimmerii tendebat litora Ponti, | ||||
| 130 | nunc dabat hibernum Rhodope nimbosa cubile. | |||
| Vos, Haemi gelidae valles, quas saepe cruentis | ||||
| stragibus aequavit Stilicho, vos, Thracia, testor, | ||||
| flumina, quae largo mutastis sanguine fluctus. | ||||
| Dicite, Bisaltae, vel qui Pangaea iuvencis | ||||
| 135 | scinditis, offenso quantae sub vomere putres | |||
| dissiliant glaebis galeae vel qualia rastris | ||||
| ossa peremptorum resonent inmania regum. | ||||
| Singula conplecti cuperem, sed densior instat | ||||
| gestorum series laudumque sequentibus undis | ||||
| 140 | obruimur. Genitor caesi post bella tyranni | |||
| iam tibi commissis conscenderat aethera terris. | ||||
| Ancipites rerum ruituro culmine lapsus | ||||
| aequali cervice subis: sic Hercule quondam | ||||
| sustentante polum melius librata pependit | ||||
| 145 | machina nec dubiis titubavit Signifer astris | |||
| perpetuaque senex subductus mole parumper | ||||
| obstipuit proprii spectator ponderis Atlans. | ||||
| Nulli barbariae motus; nil turbida rupto | ||||
|
ordine temptavit novitas, tantoque remoto |
||||
| 150 | principe mutatas orbis non sensit habenas. | |||
| Nil inter geminas acies, ceu libera frenis, | ||||
| ausa manus. Certe nec tantis dissona linguis | ||||
| turba nec armorum cultu diversior umquam | ||||
| confluxit populus: totam pater undique secum | ||||
| 155 | moverat Auroram; mixtis hic Colchus Hiberis, | |||
| hic mitra velatus Arabs, hic crine decorus | ||||
| Armenius; hic picta Saces fucataque Medus, | ||||
| hic gemmata niger tentoria fixerat Indus; | ||||
| hic Rhodani procera cohors, hic miles alumnus | ||||
| 160 | Oceani. Ductor Stilicho tot gentibus unus | |||
| quot vel progrediens vel conspicit occiduus sol. | ||||
| In quo tam vario vocum generumque tumultu | ||||
| tanta quies iurisque metus servator honesti | ||||
| te moderante fuit, nuris ut vinea furtis | ||||
| 165 | vel seges erepta fraudaret messe colonum, | |||
| ut nihil aut saevum rabies aut turpe libido | ||||
| suaderet, placidi servirent legibus enses. | ||||
| Scilicet in culgus manant exempla regentum, | ||||
| utque ducum lituos, sic mores castra secuntur. | ||||
| 170 | Denique felices aquilas quocumque moveres, | |||
| arebant tantis epoti milibus amnes. | ||||
| Illyricum peteres: campi montesque latebant. | ||||
| Vexillum navale dares: sub puppibus ibat | ||||
| Ionium, nullis succincta Ceraunia nimbis | ||||
| 175 | nec iuga Leucatae feriens spumantia fluctu | |||
| deterrebat hiemps. Tu si glaciale iuberes | ||||
| vestigare fretum, securo milite ducti | ||||
| stagna reluctantes quaterent Saturnia remi; | ||||
| si deserta Noti, fontem si quaerere Nili, | ||||
| 180 | Aethiopum medios penetrassent vela vapores. | |||
| Te memor Eurotas, te rustica Musa Lycaei, | ||||
| te pastorali modulantur Maenala cantu | ||||
| Partheniumque nemus, quod te pugnante resurgens | ||||
| aegra caput mediis erexit Graecia flammis. | ||||
| 185 | Plurima Parrhasius tunc inter corpora Ladon | |||
| haesit et Alpheus Geticis angustus acervis | ||||
| tardior ad Siculos etiamnunc pergit amores. | ||||
| Miramur rapidis hostem succumbere bellis, | ||||
| cum solo terrore ruat? Num classica Francis | ||||
| 190 | intulimus? Iacuere tamen. Num Marte Suebos | |||
| contudimus, quis iura damus? Quis credere possit? | ||||
| Ante tubam nobis audax Germania servit. | ||||
| Cedant, Druse, tui, cedant, Traiane, labores: | ||||
| vestra manus dubio quidquid discrimine gessit, | ||||
| 195 | transcurrens egit Stilicho totidemque diebus | |||
| edomuit Rhenum quot vos potuistis in annis; | ||||
| quem ferro, adloquiis, quem vos cum milite, solus. | ||||
| Inpiger a primo descendens fluminis ortu | ||||
| ad bifidos tractus et iuncta paludibus ora | ||||
| 200 | fulmineum perstrinxit iter; ducis impetus undas | |||
| vincebat celeres, et pax a fonte profecta | ||||
| cum Rheni crescebat aquis. Ingentia quondam | ||||
| nomina, crinigero flauentes vertice reges, | ||||
| qui nec principibus donis precibusque vocati | ||||
| 205 | paruerunt, iussi properant segnique verentur | |||
| offendisse mora; transvecti lintribus amnem | ||||
| occursant ubicumque velit. Nec fama fefellit | ||||
| iustitiae: videre pium, videre fidelem. | ||||
| quem veniens timuit, rediens Germanus amavit. | ||||
| 210 | Illi terribiles, quibus otia vendere semper | |||
| mos erat et foeda requiem mercede pacisci, | ||||
| natis obsidibus pacem tam supplice vultu | ||||
| captivoque rogant quam si post terga revincti | ||||
| Tarpeias pressis subeant cervicibus arces. | ||||
| 215 | Omne quod Oceanum fontesque interiacet Histri | |||
| unius incursu tremuit; sine caede subactus | ||||
| servitio Boreas exarmatique Triones. | ||||
| Tempore tam parvo tot proelia sanguine nullo | ||||
| perficis et luna nuper nascente profectus | ||||
| 220 | ante redis quam plena fuit, Rhenumque minacem | |||
| cornibus infractis adeo mitescere cogis | ||||
| ut Salius iam rura colat flexosque Sygambrus | ||||
| in falcem curvet gladios, geminasque viator | ||||
| cum videat ripas quae sit Romana requirat; | ||||
| 225 | ut iam trans fluvium non indignante Chauco | |||
| pascat Belga pecus, mediumque ingressa per Albam | ||||
| Gallica Francorum montes armenta pererrent; | ||||
| ut procul Hercyniae per vasta silentia viluae | ||||
| venari tuto liceat, lucosque vetusta | ||||
| 230 | religione truces et robur numinis instar | |||
| barbarici nostrae feriant inpune bipennes. | ||||
| Ultro quin etiam devota mente tuentur | ||||
| victorique favent. Quotiens sociare catervas | ||||
| oravit iungique tuis Alamannia signis! | ||||
| 235 | Nec doluit contempta tamen, spretoque recessit | |||
| auxilio laudata fides. Provincia missos | ||||
| expellet citius fasces quam Francia reges | ||||
| quos dederis. Acie nec iam pulsare rebelles, | ||||
| sed vinclis punire licet; sub iudice nostro | ||||
| 240 | regia Romanus disquirit crimina carcer: | |||
| Marcomeres Sunnoque docent (quorum alter Etruscum | ||||
| pertulit exilium; cum se promitteret alter | ||||
| exulis ultorem, iacuit mucrone suorum), | ||||
| res avidi concire novas odioque furentes | ||||
| 245 | pacis et ingenio scelerumque cupidine fratres. | |||
| Post domitas Arctos alio prorupit ab axe | ||||
| tempestas et, ne qua tuis intacta tropaeis | ||||
| pars foret, Australis sonuit tuba. Mouerat omnes | ||||
| Maurorum Gildo populos, quibus inminet Atlans | ||||
| 250 | et quos interior nimio plaga sole relegat; | |||
| quos vagus umectat Cinyps et proximus hortis | ||||
| Hesperidum Triton et Gir notissimus amnis | ||||
| Aethiopum, simili mentitus gurgite Nilum; | ||||
| venerat et parvis redimitus Nuba sagittis | ||||
| 255 | et velox Garamans, nec quamvis tristibus Hammon | |||
| responses alacrem potuit Nasamona morari. | ||||
| Stipantur Numidae campi, stant pulvere Syrtes | ||||
| Gaetulae, Poenus iaculis obtexitur aer. | ||||
| Hi virga moderantur equos; his fulva leones | ||||
| 260 | velamenta dabant ignotarumque ferarum | |||
| exuviae, vastis Meroe quas nutrit harenis; | ||||
| serpentum patulos gestant pro casside rictus; | ||||
| splendent vipereae squamosa pelle pharetrae. | ||||
| Non sic intremuit Simois, cum montibus Idae | ||||
| 265 | nigra coloratus produceret agmina Memnon, | |||
| non Ganges, cum tela procul vibrantibus Indis | ||||
| inmanis medium vectaret belua Porum. | ||||
| Porus Alexandro, Memnon prostratus Achilli, | ||||
| Gildo nempe tibi. Nec solum fervidus Austrum, | ||||
| 270 | sed partes etiam Mavors agitabat Eoas. | |||
| Quamvis obstreperet pietas, his ille regendae | ||||
| transtulerat nomen Libyae scelerique profano | ||||
| fallax legitimam regni praetenderat umbram. | ||||
| Surgebat geminum varia formidine bellum, | ||||
| 275 | hoc armis, hoc triste dolis. Hoc Africa saevis | |||
|
cinxerat auxiliis, hoc coniuratus alebat |
||||
| insidiis Oriens. Illinc edicta meabant | ||||
| corruptura duces, hinc frugibus atra negatis | ||||
| urgebat trepidamque fames obsederat urbem. | ||||
| 280 | Exitiale palam Libycum, civile pudoris | |||
| obtentu tacitum. Tales utrimque procellae | ||||
| cum premerent lacerumque alternis ictibus anceps | ||||
| imperium pulsaret hiemps, nil fessa remisit | ||||
| officii virtus contraque minantia fata | ||||
| 285 | pervigil eventusque sibi latura secundos | |||
| maior in adversis micuit: velut arbiter alni, | ||||
| nubilus Aegaeo quam turbine vexat Orion, | ||||
| exiguo clavi flexu declinat aquarum | ||||
| verbera, nunc recta, nunc obliquante carina, | ||||
| 290 | callidus, et pelagi caelique obnititur irae. | |||
| Quid primum, Stilicho, mirer? Quod cautus ad omnes | ||||
| restiteris fraudes, ut te nec noxia furto | ||||
| littera nec pretio manus inflammata lateret? | ||||
| Quod nihil in tanto circum terrore locutus | ||||
| 295 | indignum Latio? Responsa quod ardua semper | |||
| Eois dederis, quae mox effecta probasti, | ||||
| securus, quamvis et opes et rura tenerent | ||||
| insignesque domos? Levis haec iactura; nec umquam | ||||
| publica privatae cesserunt commoda causae. | ||||
| 300 | Dividis ingentes curas teque omnibus unum | |||
| obicis, inveniens animo quae mente gerenda, | ||||
| efficiens patranda manu, dictare paratus | ||||
| quae scriptis peragenda forent. Quae bracchia centum, | ||||
| quis Briareus aliis numero crescente lacertis | ||||
| 305 | tot simul obiectis, posset confligere rebus, | |||
| evitare dolos, veteres firmare cohortes, | ||||
| explorare novas, duplices disponere classes | ||||
| quae fruges aut bella ferant, aulaeque tumultum | ||||
| et Romae lenire famem? Quot nube soporis | ||||
| 310 | immunes oculi per tot discurrere partes, | |||
| tot loca sufficerent et tam longinqua tueri? | ||||
| Argum fama canit centeno lumine cinctum | ||||
| corporis excubiis unam servasse iuvencam! | ||||
| Unde tot allatae segetes? Quae silva carinas | ||||
| 315 | texuit? Unde rudis tanto tirone iuventus | |||
| emicuit senioque iterum vernante resumpsit | ||||
| Gallia bis fractas Alpino vulnere vires? | ||||
| Non ego dilectu, Tyrii sed vomere Cadmi | ||||
| tam subitas acies concepto dente draconis | ||||
| 320 | exiluisse reor: Dircaeis qualis in arvis | |||
| messis cum proprio mox bellatura colono | ||||
| cognatos strinxit gladios, cum semine iacto | ||||
| terrigenae galea matrem nascente ferirent | ||||
| armifer et viridi floreret milite sulcus. | ||||
| 325 | Hoc quoque non parva fas est cum laude relinqui | |||
| quod non ante fretis exercitus adstitit ultor | ||||
| ordine quam prisco censeret bella senatus. | ||||
| Neclectum Stilicho per tot iam saecula morem | ||||
| rettulit, ut ducibus mandarent proelia patres | ||||
| 330 | decretoque togae felix legionibus iret | |||
| tessera. Romuleas leges rediisse fatemur, | ||||
| cum procerum iussis famulantia cernimus arma. | ||||
| Tyrrhenum poteras cunctis transmittere signis | ||||
| et ratibus Syrtes, Libyam conplere maniplis: | ||||
| 335 | consilio stetit ira minor, ne territus ille | |||
| te duce suspecto Martis graviore paratu | ||||
| aut in harenosos aestus zonamque rubentem | ||||
| tenderet aut solis fugiens transiret in ortus | ||||
| missurusve sibi certae solacia mortis | ||||
| 340 | oppida dirueret flammis. Res mira relatu, | |||
| ne timeare times et, quem vindicta manebat, | ||||
| desperare vetas. Quantum fiducia nobis | ||||
| profuit hostilis! Salvae Karthaginis arces; | ||||
| illaesis Tyrii gaudent cultoribus agri, | ||||
| 345 | quos potuit vastare fuga. Spe captus inani | |||
| nec se subripuit poenae nostrisque pepercit: | ||||
| demens, qui numero tantum, non robore mensus | ||||
| Romanos rapidis ibat ceu protinus omnes | ||||
| calcaturus equis et, quod iactare solebat, | ||||
| 350 | solibus effetos mersurus pulvere Gallos. | |||
| Sed didicit non Aethiopum geminata venenis | ||||
| vulnera, non fusum crebris hastilibus imbrem, | ||||
| non equitum nimbos Latiis obsistere pilis. | ||||
| Sternitur ignavus Nasamon, nec spicula supplex | ||||
| 355 | iam torquet Garamans; repetunt deserta fugaces | |||
| Autololes; pavidus proiecit missile Mazax. | ||||
| Cornipedem Maurus nequiquam hortatur anhelum; | ||||
| praedonem lembo profugum ventisque repulsum | ||||
| suscepit merito fatalis Thabraca portu | ||||
| 360 | expertum quod nulla tuis elementa paterent | |||
| hostibus, et laetae passurum iurgia plebis | ||||
| fracturumque reos humili sub iudice vultus. | ||||
| Nil tribuat Fortuna sibi. Sit prospera semper | ||||
| illa quidem; sed non uni certamina pugnae | ||||
| 365 | credidimus totis nec constitit alea castris | |||
| nutatura semel; si quid licuisset iniquis | ||||
| casibus, instabant aliae post terga biremes; | ||||
| venturus dux maior erat. Victoria nulla clarior | ||||
| aut hominum votis optatior umquam | ||||
| 370 | contigit. An quisquam Tigranen armaque Ponti | |||
| vel Pyrrhum Antiochique fugam vel vincla Iugurthae | ||||
| conferat aut Persen debellatumque Philippum? | ||||
| Hi propaganda ruerant pro limite regni: | ||||
| hic stabat Romana salus. Ibi tempora tutas | ||||
| 375 | traxerunt dilata moras: hic vincere tarde | |||
| vinci paene fuit. Discrimine Roma supremo | ||||
| inter supplicium populi deforme pependit; | ||||
| et tanto Libyam fructu maiore recepit | ||||
| quam peperit, quanto graviorem amissa dolorem | ||||
| 380 | quam necdum quaesita movent. Quis Punica gesta, | |||
| quis vos, Scipiadae, quis te iam, Regule, nosset, | ||||
| quis lentum caneret Fabium, si iure perempto | ||||
| insultaret atrox famula Karthagine Maurus? | ||||
| Haec omnes veterum revocavit adorea laurus. | ||||
| 385 | Restituit Stilicho cunctos tibi, Roma, triumphos. | |||
|
|